ISSN: 1139-8736

EL "ARTE DE PRISCIANO Y CASTELLANO": UNA GRAMÁTICA MEDIEVAL CON GLOSAS ROMANCES 0

Vicente Calvo Fernández
Universidad Complutense de Madrid (España)

Miguel Ángel Esparza Torres
Universidad de Vigo (España)

  1. El "Arte de Prisciano y Castellano"
  2. El contenido de la gramática
  3. Edición de las glosas castellanas del "Arte de Prisciano y Castellano"
  4. Referencias

1. El "Arte de Prisciano y Castellano"

1.1 Descripción del manuscrito y fortuna

Bajo la denominación de Arte de Prisciano y Castellano se conoce un texto gramatical conservado en la Biblioteca Nacional de Madrid (ms. 10073). Se trata de un códice de unos 48 folios, en papel (220 x 250 mm.), encuadernado en pergamino.

No es, en absoluto, un material bibliográfico desconocido. Castro (1991, XVI) lo incluyó en su relación de Glosarios latino-españoles y, al referirse a él, apunta que se compuso "para la enseñanza en alguna escuela de aquí", al tiempo que hace notar la presencia de "algunos ejemplos en español" en las primeras páginas - afirmación no rigurosamente exacta, pues, como se verá, los ejemplos en español se encuentran dispersos por todo el manuscrito. Fernández Pousa (1947, nº 26) ofrece una descripción más completa del manuscrito, afirma la existencia de "numerosos ejemplos en español y refranes", añade que fue escrito por Juan, según la subscripción en el folio 46v ("Esta litera fizo Johan") y, finalmente, hace referencia a una nota en el folio 47v en la que se contiene el nombre del poseedor del manuscrito, por lo que conjetura que "su autor sería algún dómine de Ávila, que aún no hemos podido identificar". Por último, también Gómez Moreno (1989) se refiere a este códice y llama la atención sobre su contenido: "algo más que lo que su título nos propone: un batiburrillo lingüístico en autor o copista que sorprende desde el mismo incipit". Por último, en BICRES I se encuentra también una descripción del manuscrito (cfr. Niederehe 1994, 29) que reúne los datos bibliográficos disponibles acerca del códice que nos ocupa.

Ciertamente, el manuscrito es sorprendente. El texto está truncado. Carece de incipit -las palabras con las que empieza, "Debes notare quod ut dicit Priscianus", están precedidas por otras que no se pueden leer porque el folio está cortado en su parte superior. Tampoco tiene explicit; de hecho, al final del último folio que se conserva, el 48r, hay un reclamo con las palabras con que continuaba el perdido 48v, y, no obstante, en el folio 46v se leen con claridad las palabras típicas de un colofón junto a un dibujo que parece representar un muchacho con la inscripción: "quis escripsit escribat senper cum domino uiuat", justo debajo de la anotación sobre el autor de la letra, aunque con otra caligrafía. Las últimas hojas se encuentran muy deterioradas y este deterioro afecta a parte del texto.

1.2 Datación

En lo que se refiere a la datación del manuscrito, Castro afirma que la letra es del siglo XIV. De este parecer es también Fernández Pousa. Gómez Moreno sostiene que está escrito en letra cursiva del siglo XV. Efectivamente, en nuestra opinión, la letra es cursiva del siglo XV o de finales del XIV, muy desigual en cuanto al ductus. Tanto por la ortografía -que es, en general, infame- como por el sistema de abreviaturas, es indudable que hubo varios copistas.

No nos han llegado noticias de su fortuna, de dónde se hizo o de cómo ha llegado a la Biblioteca Nacional de Madrid. Sabemos, gracias a una anotación en el margen inferior del folio 47r, que su dueño era de Ávila y se llamaba Esteban: "Iste liber est estefano abulensi si quis f[...] / fuerit eum in patibulum [...]". Y más adelante, en el folio 48r, nuevas amenazas: "[...] [...] quis furatus fuerit / suspenditur. Amen" -uno de los ejemplos en latín que aparece en el cuerpo del texto, en el folio 30r, reza así: "ut latro furatus fuit, ideo suspenditur". Se trata de las típicas advertencias contenidas en los manuscritos de la época.

Dos párrafos marginales escritos en castellano, con una letra muy cuidada, de manos diversas y ambas diferentes de las de los autores del resto, pueden leerse también en el manuscrito: "yo amigo tengo te por fodido amen" (f. 45v, en el margen superior); "sy el juego delos naypes destruhesen los cuerpos cora/çones alos escolares deaquellos el coraçon uengador de malda/des con diligencia seria linpiado// [---]" -f. 46r, en el margen inferior. Comentarios de estudiante, a todas luces.

2. El contenido de la gramática

2.1 Caracterización general

Al problema de las diferentes manos que se aprecian en el texto, se añade el de la extraña disposición de los contenidos: parece que está hecho "a trozos", sin un orden claro, como se verá en los títulos de los capítulos que incluimos en nuestra edición. Hay saltos en la materia que se trata, fragmentos intercalados sin correspondencia con lo que viene antes y con lo que sigue, como es el caso del texto del folio 23v, que sin duda está tomado de una gramática del tipo ‘ dominus quae pars’ y tras el cual no se retoma el hilo de la exposición anterior, sino que se salta a otro tema completamente distinto en el folio 24r. Es claro, por ende, que la numeración del códice es posterior a su encuadernación. Igualmente sorprendente es el caso del folio 41r a 42v, como advertimos a pie de página, en los que se intercala un fragmento de otra gramática, escrito con letra muy diferente y sobre un pautado distinto.

El contenido del texto gramatical no es, con todo, interesante por su sistematización o novedad doctrinal en lo concerniente a la gramática latina, sino por la presencia, por primera vez en la historia de la gramaticografía hispánica, a tenor de los materiales de que hasta ahora disponemos, de glosas castellanas. Ciertamente, hay gramáticas de otras zonas, particularmente en los territorios de la Corona de Aragón, con notas romances, pero el texto del que nos ocupamos es el único que ofrece glosas castellanas. Todas estas gramáticas pertenecen al género denominado proverbiandi. Como caracterización general pensamos que puede servir el apretado resumen que se ofrece en Esparza (1996):

"Im "Herbst des Mittelalters" erscheint ein Lehrbuchtypus, welcher sich durch die systematische Verwendung der Volkssprache auszeichnet. Von den Zeitgenossen wird er grammatica proverbiandi genannt. Die grammatica proverbiandi hatte in den spanischen Schulen des späten Mittelalters eine weite Verbreitung, und das sowohl im Anfänger- als auch im Fortgeschrittenenunterricht. Mit ihren volkssprachlichen Erklärungen in Kastilisch, Katalanisch, Aragonesisch und Valenzianisch versuchten die Verfasser dieser Grammatiken ein schweres Problem zu lösen: die lateinische Sprache wurde mit der Zeit immer mehr von den Schülern als ‘Fremdsprache’ empfunden.
Mit dem Gebrauch der Volkssprache als didaktisches Hilfsmittel erfüllt dieser Grammatiktypus einen doppelten Zweck. Er leitet zum einen zur Übersetzung aus dem Lateinischen an (vor allem durch lateinische Verb-Listen mit volkssprachlichen Entsprechungen), zum anderen bietet er Hilfestellungen zur Rückübersetzung ins Lateinische, wobei dann volkssprachliche Sätze dazu dienen, lateinische Konstruktion zu erklären.
Die Rückübersetzungen sind namentlich dann interessant, wenn die unterschiedlichen Wiedergabemöglichkeiten eines einzigen volkssprachlichen Ausdrucks im Lateinischen aufgezeigt werden. Wegen der späteren Nachwirkung sei hier besonders auf die Kommentare über äquivoke Bedeutungen des spanischen Wortes mas oder auf die kastilische Konstruktion de/por +Infinitiv und das Problem der Übersetzung lateinischer Partizipien verwiesen.
Die Erläuterung zur korrekten Wiedergabe volkssprachlicher Konstruktionen, welche im Lateinischen kein Äquivalent haben, werden in der grammatica proverbiandi als suppletio bezeichnet. Man finden sie durchgängig am Ende der Grammatik, so als ob es sich dabei um einen Nachtrag handelte. Nur die suppletio von Komparativ und Superlativ bilden eine Ausnahme: sie steht üblicherweise am Ende des betreffenden Kapitels."

En lo que respecta a las fuentes del contenido gramatical propiamente dicho, conviene advertir que los maestros de la gramática proverbiandi integraron en sus textos a lo autores antiqui (Prisciano, Donato) y moderni (Pedro Helias, Juan de Génova, Ebrardo de Béthune, Hugucio de Pisa, etc.). De todos ellos encontramos citas, como también de gramáticas en verso, como el Doctrinale o el Graecismus. La influencia de glosarios y obras de carácter lexicográfico, como el Catholicon, es también patente. De casi todos ellos hay huella en el texto que editamos1.

2.2 Las "reglas para componer, en romance"

Entre las glosas castellanas del "Arte de Prisciano y Castellano" llama la atención el texto contenido en el fol. 23v, que - como ya se ha dicho - es un epígrafe intercalado, perteneciente a una gramática erotemática, es decir: organizada por preguntas y respuestas. Se trata de unas "reglas para componer, en romance", que comienzan en castellano y continuan en latín con otra serie de indicaciones de concordancia:

"Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A quien damos o a quien dezimos dativo caso es. Lo que damos o lo dezimos acusativo caso es. Por vocativo llamamos. Por ablativo nos departimos."

Américo Castro (1991, 18) ya había llamado la atención sobre la existencia de este texto y sobre su parecido con otra glosa semejante que puede leerse en la gramática de Pastrana. El texto de éste ofrece ligeras variantes textuales, que también se producen en los distintos manuscritos o incunables conservados.

El texto es parecido al que ofrece Nebrija en la segunda edición de sus Introductiones latinae (1482, 1483) y Gutiérrez de Cerezo en su Grammatica Brevis (1485).

Su presencia en el "Arte de Prisciano y Castellano", anterior incluso al de Pastrana, parece sugerir que en Castilla se emplearon simultáneamente para la enseñanza del latín el método proverbiandi, más tempranamente difundido en los territorios de la vecina Corona de Aragón, y un desarrollo original, aunque tardío, del método erotemático, al que se incorporaron anotaciones romances. Sólo así puede hallarse explicación a las interpolaciones textuales presentes en el "Arte de Prisciano y Castellano". La diferencia entre ambos tipos de glosas es clara. Las glosas de las gramáticas proverbiandi responden a una finalidad didáctica basada en el contraste de latín y romance: son glosas romances en un contexto latino. Las otras, sin embargo, son, como hemos señalado, resúmenes que contienen "reglas para componer". Aquí el romance es, en cierto sentido, independiente del contexto latino, ya que no se trata se traducciones o ejercicios pedagógicos.

El hecho, en fin, es que los textos de ambos tipos debieron fusionarse en la enseñanza. Probablemente, a este carácter exclusivamente escolar se debe la no conservación de más textos, que, sin embargo, debieron ser profusamente empleados, pues todavía influirán, ya muy reelaborados, en autores tan distantes temporalmente de los anteriormente citados como Juan Sánchez (1586), quien ofrece su texto bajo el título "Suma de las cosas, que deven saber los principiantes, para començar a hazer oraciones", o Pedro Madariaga (1582), quien ensancha el contenido de esas indicaciones hasta convertirlo en un capítulo de su Modi loquendi latino et hispano sermone, con el título: "Maneras de hablar en Romance como se reduzen en Latin".

Por lo demás, que un gramático como Nebrija conocía bien los ejercicios de la gramática proverbiandi es algo indiscutible. El gramático (cfr. 1992, fols. 40v-41r) se refiere explícitamente a la degradación del castellano en ciertos ejemplos de estos textos, particularmente en los capítulos dedicados a la traducción de participios:

Los participios del futuro cuanto io puedo sentir aunque los usan los gramaticos que poco de nuestra lengua sienten: aun no los a recibido el castellano: como quiera que a començado a usar de algunos dellos:&assi dezimos tiempo venidero que a de venir: cosa matadera que a de matar. cosa hazedera que a de ser hecha: queso assadero que a de ser assado. mas aun hasta oi ninguno dixo amadero. enseñadero. leedero."

No es improbable que el aludido en estas líneas fuera Daniel Sisó, un gramático de la tradición proverbiandi. Pudiera, incluso, entenderse la referencia al "poco sentir" la lengua, al aragonesismo que rezuma el castellano de Sisó. Estas son las adaptaciones del participio de futuro que encontramos en su Compendium (1490, fol. 28v):

Pedro amadero de María
Pedro amadero las virtudes

Nos consta, en cualquier caso, que los textos proverbiandi plantean continuamente las posibilidades de supleción de construcciones. Y allí siempre aparece el futuro, normalmente con los verbos que enumera Nebrija: ‘amar’, ‘enseñar’, ‘leer’. El ‘Arte de Prisciano y Castellano’ no omite, claro está, la discusión acerca del participio de futuro y facilita originales soluciones:

"De utroque datur exemplum: de participio futuri active vocis, isto modo: el mestro por leer la lecion sta aquí, fit sic: magister lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil est id dicere, quia si diceretur: el mestro leederor la lecion sta aquí, cum utramque significacionem, et componitur sic: magister lecturus leccionem stat hic."

2.3 La índole de los ejemplos

Un último aspecto al que no queremos dejar de aludir, si quiera sea muy sucintamente, es a la índole de los ejemplos. Con frecuencia se ha centrado la crítica en la barbarie formal y en la insensatez de conceptual de muchos de los ejemplos que pueden verse en los textos como el que ahora editamos.

Nosotros quisiéramos, desde otra perspectiva, sin negar aquello, añadir una consideración derivada del carácter de ejercicio escolar contrastivo. Nos referimos al componente humorístico presente en buena parte de las glosas. No es difícil imaginarse que el maestro buscara todo tipo de recursos para llamar la atención de sus alumnos. Resulta, por ello, de interés observar las series de ejemplos que ilustran cada apartado en su conjunto para apreciar la sucesión de efectos que manifiestan, desde la seriedad al estilo de los comentarios gramaticales medievales, hasta el puro y simple humor, pasando por comentarios que denotan la expresión de los deseos del maestro en relación a su posición frente a las autoridades municipales o los escolares o la descricpción de cuadros costumbristas. En todas esas series suele haber elementos repetitivos que reaparecen para manifestar que nos encontramos todavía en el mismo apartado. Como ejemplo de lo dicho, puede servir la primera serie contenida en nuestro "Arte de Prisciano y Castellano":

El rey venido, gozar se ha Pedro
El rey venido fara justicia
El mestro seruido de Johan et obedecido de Pedro tañe a bisperas
La muger seruida del mestro et codiciada de ti tañe a bisperas
El mestro amado del concejo et seruido delos escolares, seguir se ha la paz
La muger demanda<da> en casamiento, seruida del mestro, tañe a uisperas
El mestro seruido, delos escolares amado, tañe a bisperas
El mestro menospreciado delos rudos, seruido delos sotiles, tañe a bisperas
Bartolomee seruido de Maria, obedecido, corre los toros
Seruido et obedecido, leese de Gracismo
Bartolome obedecido et seruido, Maria me enoja
Bartolomee deseado et amado salta
Johan amado et seruido <tañe a bisperas>
Pedro servido, amado de Maria, tañe a nona
Pedro seruido et amado de Maria tañe a bisperas
Juan amado et seruido tañe a bisperas
El omne amado, el me delecta

3. Edición de las glosas castellanas del "Arte de Prisciano y Castellano"

3.1 Advertencias y signos especiales

El objeto de la edición parcial que a continuación ofrecemos del "Arte de Prisciano y Castellano" (ex ms. 10073), a la vista de los argumentos hasta ahora expuestos, es transcribir las glosas castellanas en su contexto latino y en el general del texto gramatical en que se insertan. Para tal fin hemos dividido en epígrafes el texto del manuscrito de acuerdo con su contenido y transcrito sólo aquellos pasajes en que se contienen notas romances. Este procedimiento es más factible que intentar una edición completa del códice, cuya publicación plantearía dificultades de carácter diverso que, por ser de sobra imaginables, resulta ocioso explicar aquí.

Regularizamos grafías en el texto latino, según los criterios usuales de edición de textos medievales y considerando los hábitos ortográficos más frecuentes en el manuscrito, excepto las mayúsculas y minúsculas, que transcribimos siguiendo los criterios de uso actuales. La puntuación es nuestra, aunque tendemos a respetar los criterios del manuscrito, a tenor de los escasos signos que en él aparecen. Los signos especiales que utilizamos son los siguientes:

[ ]: lectura dudosa < >: suplimos grafías que faltan por error { }: excluimos grafías que sobran por error / /: cambio de folio (...): no transcribimos un fragmento del original

En letra negrita transcribimos los ejemplos en castellano y en letra cursiva los ejemplos en latín.

Finalmente, anotamos a pie de página las citas expresas de autores gramaticales y las correcciones al texto.

3.2 Texto

1. Sustitución del participio cuya forma no existe en latín y correspondencia de estas construcciones en castellano.

/fol. 1r/ Debes notare quod, ut dicit Priscianus 2 , si deficit nobis unum participium debemus considerare illud dupliciter, quia aut venit per modum ablativi absoluti, aut sine sensu ablativi absoluti. Si per modum ablativi absoluti, debemus ipsum suplere per postquam, verbi gracia: el rey venido, gozar se ha Pedro, componitur sic: postquam rex venit, gaudebit Petrus. Si venerit sine sensu ablativi absoluti supletur per quis vel qui et per verbum sui temporis, verbi gracia: el rey venido fara justicia, componitur sic: rex qui venit faciet iusticiam. Sed debes notare quod si venerit duo participia insimul per modum ablativi absoluti sunt consideranda dupliciter, quia aut veniunt cum coniuncione aut sine coniuncione. Si cum coniuncione, dupliciter, quia aut deficiunt ambo aut unum tantum. Si deficiunt ambo, utrumque supletur per postquam, verbi gracia: el mestro seruido de Johan et obedecido de Pedro tañe a bisperas, componitur sic: postquam Iohanes servavit magistro et ei obedivit Petrus, pulsatur ad vesperos. Si vero deficit unum tantum, dupliciter, quia aut deficit primum aut secundum. Si primum, racione primi deficit secundum, verbi gracia: la muger seruida del mestro et codiciada de ti tañe a bisperas, componitur sic: postquam magister servivit mulierem et tu eam concupivisti, pulsatur ad vesperos, et poteris ibi ponere illam /fol. 1v/ vel eam si volueris. (...) Sic dicetur: postquam magister servivit mulieri et a te concupita, pulsatur ad vesperos, isto modo falsiciem dicitur, quia 3 coniuncio non cadit inter adiectivum et substantivum, ut postea dicam. Sed si deficit primum et secundum non, debet cofirmari in ablativo absoluto cum suo substantivo, secundum vero debet supleri per postquam, verbi gracia: el mestro amado del concejo et seruido delos escolares, seguir se ha la paz, componitur sic: magistro amato a concilio et postquam serviverunt ei scolares, secucio fit pacis. Si ita duo participia per modum ablativi absoluti venerint sine coniuncione, aut deficiunt ambo aut unum tantum. Si ambo, primum supletur per quis vel qui, secundum vero per postquam, conferendo primum substantivum ultimo participio, verbi gracia: la muger demanda en casamiento, seruida del mestro, tañe a uisperas, fit sic: postquam magister servivit mulieri, quam poposcit aliquis in coniungio, pulsatur ad vesperos. Si deficit unum tantum, dupliciter, quia aut deficit primum aut secundum. Si primum, ultimum participium conformatur in ablativo cum suo substantivo et primum supletur per quis vel qui, verbi gracia: el mestro seruido, delos /fol. 2r/ escolares amado, tañe a bisperas, fit sic: magistro cui aliquis servivit, amato ab scolaribus, pulsatur ad vesperos. Et intelligas quod in tali debet largiri primum substantivum ultimo participio et poni in tali casu quo ponitur id ultimum participium. Si deficiat ultimum participium et primum non, primum componitur cum suo substantivo, secundum vero supletur per postquam, verbi gracia: el mestro menospreciado delos rudos, seruido delos sotiles, tañe a bisperas, fit sic: magistro neglecto a rudibus, postquam serviverunt sotiles, pulsatur ad vesperos. Et nota quod <in> tali locucione primum participium debet poni cum suo substantivo in tali casu quale regit id verbum cui deficit, secundum participium aditum est, et hoc quod dico magistro neglecto est dativi casus. Et debes notare quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, et deficiunt ambo, debes dare substantivum, quod ibi venerit, secundo participio cum postquam et construere primum cum quis vel qui, ita quod non veniat ibi coniuncio. Si venerit persona que agat, nisi destruetur ibi semper aliquis modo agendi, verbi gracia: Bartolomee seruido de Maria, obedecido, corre los toros, componitur sic: Bartolomeo cui servivit Maria, postquam aliquis obedivit, curritur ad tauros. Si autem non veniat persona agens nec paciens, tunc debes formare in verbo inpersonali, verbi gracia: seruido et obedecido, leese 4 de Gracismo, fit sic: servito et obedito, legitur de Grecismo. Si /fol. 2v/ autem veniat ibi personam paciens, tunc debes formare in verbo inpersonali, si verbum non habuerit pasivam, quia si habuerit participium, cum habeat pasivam, est ponenda talis locucio in ablativo absoluto cum illo participio, verbi gracia quando non est ibi pasivam: Bartolome obedecido et seruido, Maria me enoja, componitur sic: postquam obeditum fuit Bartolomeo et servitum fuit ei, me tedet Marie. Quando est ibi pasivam, do sic: Bartolomee deseado et amado salta, Bartolomeo optato et dilecto tripudiatur. Et sic intelligas de precedentibus et de mediantibus et subsequentibus.
Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti,<et> secundum deficit et primum non, debes extrahere ibi postquam cum participio non habente et ponere id participium illo casu in quo ponitur substantivum quando ibi venerit, verbi gracia: Johan amado et seruido <tañe a bisperas>, Iohani amato, <postquam> servitum fuit, pulsatur ad vesperos. Similiter nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti et primum deficit et <secundum> non, cum primo debet poni quis vel qui et alterum participium quod habeatur in ablativo absoluto cum substantivo, verbi gracia: Pedro servido, amado de Maria, tañe a nona, fit sic: Petro cui servitum aliquis, amato a Maria, pulsatur ad nonam. Debes notare quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti et habens secundum participium et non primum, pro primo deficit secundum, ita quod /fol. 3r/ veniat ibi coniuncio. Et debes extrahere in ambobus participiis postquam et ponere id tam bene in illo participio quod deficit, sicut in illo quod non deficit, et destruere ibi ille -a -ud cum ultimo participio et ultimum participium supletur, quia coniuncio nunquam potest cadere inter adiectivum et substantivum, verbi gracia: Pedro seruido et amado de Maria tañe a bisperas, componitur sic: postquam Petro servivit Maria et illum amavit, pulsatur ad vesperos. Et absolvas ibi postquam si volueris, nisi dimitas, quia ibi intelligitur.
Nota quod quando duo participia veniunt per modum ablativi absoluti, ita quod veniat ibi coniuncio, si secundum participium deficit et primum non, ultimum est suplendum per postquam et ille illa illud et primum participium poni cum suo substantivo in ablativo absoluto, verbi gracia: Juan amado et seruido tañe a bisperas, fit sic: Iohane amato et postquam illi servivit aliquis, pulsatur ad vesperos (...).
/fol. 3v/ (...) Nota quod quandocumque antecedens venit cum aliquo participio et post{s}id sequitur nomen prolati et antecedens non habet unde regatur, tunc antecedens ponitur in ablativo et non regitur, verbi gracia: el omne amado, el me delecta, fit sic: homine amato, illo delectat me (...).

2. Traducción al latín de expresiones en castellano de participio presente cuando éste falta en latín.

Nota quod quando venit tale romancium per participium presentis temporis intrinsice, ut cum dicimus: tañente se la campana, vino Pedro, debemus ire ad preteritum imperfectum coniuntivi. Romancium predictum fiat sic: cum pulsaretur campana, venit Petrus /fol. 4r/; similiter ad romancium similem: ita, scilicet, tañente se a bisperas, Maria me enoja, fit sic: cum pulsaretur ad vesperos, Marie tedet me. Nota quod dicit Petrus Helie in primo minoris 5 quod participium presenti temporis vocis pasive retinet significacionem quam verbum a quo descendit. Et sic patet quod si verbum deponens retineat significacionem activam quod participium preteriti retineat eandem significacionem, si participium decendit ab ipso. Et sic de singulis. Si quis dixerit quod dicit Ebreardus 6 quod verba deponencia que antiquitus fuerunt comunia participia preteriti temporis ab eis decendencia habent duplicem significacionem, ut locutus, fablante et fablando ( ...).

3. Traducción al latín de expresiones en castellano del tipo por + infinitivo.

Nota quod quociescumque ista vox por venerit post participium, aliquando est videndum quod id participium est presentis temporis aut preteriti. Si presentis temporis, aut id verbum quod sequitur post illam vocem por venit per idem verbum cuius est participium presens vel per diversum /fol. 4v/. Si per idem verbum, tunc illa vox quod sequitur est participium futuri temporis active vocis, verbi gracia: Juan amante et por amar corre, componitur sic: Iohanes amans et amaturus currit. Si veniat per diversum verbum, aut est ibi talem participium, scilicet futuri temporis, aut non. Si non, debet supleri per quis vel qui, et per futurum indicativi. Et quis vel qui debet poni loco agentis. Et racio est quia, si esse<t> ibi tale participium, haberet se per modum agentis, verbi gracia: Pedro amante et por enojar corre, fit sic: Petrus amans et cuius tedebit aliquem currit. Si est ibi tale participium, vox sequens debet supleri similiter per futurum indicativi, verbi gracia: Pedro amante et por enseñar corre, fit sic: Petrus amans et qui docebit aliquem currit. Si queratis quare est racio quod non fit per participium ex eo quod haberetur ibi, racio est hec: quod si fuerit per participium, tunc idem et diversum esset idem, quod est falsum (...). Et si ista vox por veniet post participium preteriti temporis, aut id quod sequitur post istam vocem veniat per idem verbum aut per diversum. Si per idem, id quod sequitur eficitur participium pasive vocis. Do sic: Pedro enseñ<ad>o et por enseñar, tiempo es de rezar, componitur sic: Petrus doctus et docendus, tempus est recitandi vel recitacionis. Si id quod sequitur post istam vocem /fol. 5r/ venit per verbum diversum de precedenti verbo, tunc debet supleri per futurum indicativi pasive vocis, faciendo quandam distincionem talem, quia aut tale verbum habet pasivam, aut non. Si non, debet supleri in activa secundum eodem tempore predicto quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: Pedro amado et por seruir corre, componitur sic: Petrus amatus, cui aliquis seruiet, currit. Si habet pasivam, tunc tempus debet formari in futuro indicativi pasive vocis, ponendo quis vel qui loco pacientis, verbi gracia: la lecion oyda et por leer, tañe a bisperas, componitur sic: lecio audita et que legeretur, pulsabitur ad vesperos (...).
Nota quociescumque in aliquam locucionem venerit tale romancium sicut id: de leer o por leer, atendendum est quia aut venerit post nomen aut post verbum. Si post nomen, duobus modis, quia aut illud nomen est substantivum aut adiectivum. Si substantivum, tunc eficitur participium futuri temporis vocis active vel pasive. De utroque datur exemplum: de participio futuri active vocis, isto modo: el mestro por leer la lecion sta aquí, fit sic: magister lecturus leccionem stat hic. Et racio est quia nihil est id dicere, quia si diceretur: el mestro leederor la lecion sta aquí, cum utramque significacionem, et componitur sic: magister lecturus leccionem stat hic (...). De participio /fol. 5v/ futuri temporis pasive vocis datur talis exemplum: la lecion por leer, tiempo es de comer, componitur sic: leccione legenda, tempus est comedendi. Si autem venerit post nomen adiectivum, duobus modis, quia aut est generale aut speciale. Si generale, duobus modis, quia aut significat substanciam inclinata ad agere vel ad pati, aut non. Si non, tunc formatur in presenti coniuntivi cum ista coniuncione ut vel quod. Exemplum: Pedro nin es bueno por leer nin por lo dexar, componitur sic: Petrus non est bonus ut legat nec est bonus ut dimitat. Et racio est quia si diceretur sic: Petrus nec est bonus lecturus nec est bonus dimisurus iret contra autoritatem Prisciani in XI minoris 7 , qui dicit quod diversa adiectiva sine coniuncione esse non potest. Si significat substanciam inclinatam ad agere vel ad pati, tunc formatur in infinitivo vel in ultimo supino, verbi gracia: el escolar es perezoso por andar, componitur sic: scolaris est [dosos] ambulare vel ambulari. Et racio est quia infinitivus ponitur loco nominis apud ipsos Grecos, ut patet per Priscianum XIII folio maioris 8 , ubi poni quod bonum est legere, nisi aliud est si diceretur: bonum est leccio. sed cum nomina adiectiva construatur cum ablativis et infinitivus ponatur loco ablativi, ut supra visum est, ut sequeretur quod talis locucio formabatur in infinitivo (...). Si /fol. 6r/ autem illud adiectivum speciale, dupliciter, quia aut consideratur in se aut absolute, prout est adiectivum, aut prout est substantivum. Si in se et absolute, formatur in preteriti coniuntivi, verbi gracia: el dean, por rezar las oras, vino a santa Maria, componitur sic: decanus, ut recitet horas, venit ad sanctam Mariam. Si tunc consideretur prout de se proficetur substanciam ad adiectivum, tunc eficitur participium futuri temporis active vocis vel pasive vocis, ut visum est supra racionibus prealegatis. Si enim venerit post verbum, duobus modis, quia aut est adiectivum aut substantivum. Si substantivum, quod illud quod sequitur post istam diccionem por eficitur participium futuri temporis active vel pasive vocis. De utroque datur exemplum: primo de voce adiectiva, sicut dicimus: los frayles son por venir, fit sic: fratres sunt uenturi, quod eficitur participium futuri temporis pasive vocis, ut cum dicimus: la lecion es por leer, fit sic: leccio est legendi. Si fuerit adiectivum, duobus modis, quia aut consideratur in se aut absolute, prout non habet vim verborum substantivi vocis, tunc formatur in presenti coniuntivi, verbi gracia: vengo por leer el derecho, fit sic: venio ut legam ius. Si pro ut habet vim verborum substantivi, tunc eficitur participium futuri temporis active vel pasive vocis, verbi gracia de utroque: esta muger viene por amar, fit sic: ista mulier venit amatu<r>a vel amandi. Et racio est quia omnia /fol. 6v/ verba tam in voce activa quam in voce pasiva dicuntur habere vim verborum substantivorum preter quinque verba vocativa. In voce activa deficit illud gerundium sive supinum sive sit secundum, sive tercium.

4. Traducción al latín de expresiones en castellano equivalentes al gerundivo latino.

Nota quod quando venerit romancium ultimi gerundium, et post illud gerundium venerit istud verbum sum es fui, debet supleri per gerundium istius verbi facio facis et per presens coniuntivi, atribuendo gerundium illius verbi facio facis hoc verbo sum es fui, ut reddat sibi supositum. Exemplum: enojar sera los mal fe<c>hores, fit sic: faciendum est ut tedeat male factores. Et suple ibi si volueris aliquis et si non supleveris non est vis, quia ibi intelligitur. Hoc quod dico erit habet supositum in hoc quod dico faciendum, quia gerundium tenetur duobus modis, nominaliter et adverbialiter. Nominaliter do sic: yo viene por razon de leer, et sic tenetur loco nominis. Quando tenetur loco verbi patet sic: a leer sera la licion, fit sic: ad legendum est leccionem. In hoc quod dico leccionem regitur in hoc quod dico legendum per istam regulam. Omne gerundium et omne supinum regit tale casum et cetera (...).

5. Casos especiales de formación del plural de nombres propios en latín.

6. Fomación y construcción de nombres verbales en latín y sus correspondencias en castellano.

/fol. 7v/ (...) Videamus modo quibus modis deficit nomen verbale. Dico quod deficit quatuor modis. Primo modo, deficit in verbis carentibus supinis. Et racio est quia, deficiente causa, deficit eius efectus (...). Secundo modo, deficit in verbis significantibus pasivorum, ut exulo exulas. Et racio est quia nomen habet se per modum pacientis et accio et passio sunt duo oposita et non possunt esse insimul, ideo deficit nomen verbale. Tercio modo, quando iungitur nomini neutro. Et racio est quia quando nos dicimus: el mancebo amador corre, et racio est quia deficiat, quia mancipium est neutri generis et nomen verbale est masculini generis, et propter hoc deficit (...).

7. Algunas construcciones con superlativo en latín.

8. Régimen de algunos participios en latín.

9. Régimen del infinitivo en latín.

10. Régimen de verbos impersonales latinos interest, refert, est.

11. Construcciones especiales de comparativo y superlativo latinos con sus correspondencias en castellano.

/fol. 9v/ (...) Nota quod sine illis decem modis que ponuntur in illis predictis regulis superlativus vi sua omititur multis modis. Uno modo, quando ponitur absolute, ut iste homo est fortisimus, et cum tenet vim comparativi. Alio modo, quando venit per istud prolatum alius alia aliud est relativum diversitatis, quia non dicam: iste fortisimus aliorum, ergo dicam: valde forcior aliis. Alio modo, quando venit suus sua suum, quando dicit diversitatem, quia non dicam scolaris est subtilisimus suorum clericorum, imo dicam: /fol. 10r/ valde subtilior suis sociis. Alio modo, quando venit nisi, verbi gracia: Pedro est mas fuerte delos onbres, sino de uno, fit sic: Petrus est valde forcior hominibus nisi uno. Et racio est quia nisi venit cum singulari numero, quia quando venit cum plurali numero non destruitur, ut Petrus est fortisimus hominibus nisi duorum.
Quandocumque post comparativum vel superlativum venerit vox accusativi, aut ille accusativus significat partem aut non. Si significat partem, tunc superlativus non debet destrui, verbi gracia: Alfonso, muy mas amado el cuerpo delos co pañeros, corre, fit sic: Alfonsus ama{n}tisimus corpus suorum sociorum currit. Et regitur per illam regulam diccio significans proprietatem partis. Si vero ille accusativus non significat partem, tunc superlativus debet destrui. Et est considerandum quia aut participium per quod fit talis comparacio potest regere illum accusativum vel non. Si potest regere, tunc talis comparativus vel superlativus debet destrui per positivum cum adverbiis valde et magis, verbi gracia: Pedro, muy mas amante la ciencia, corre, fit sic: Petrus valde magis amans scienciam currit. Si vero participium per quod fit talis comparacio non potest regere illum accusativum, tunc debet destrui per verbum eiusdem temporis cuius est participium deficens /fol. 10v/ cum adverbiis supradictis, verbi gracia: Pedro, muy mas amado la ciencia de sus compañeros, corre, fit sic: Petrus, qui valde magis amavit scienciam suorum sociorum, currit (...). Si vero post superlativum et comparativum venerint duo accusativi, considerantur dupliciter, quia aut ambo significant partem aut non. Si ambo significant partem, utrumque regitur ex vi proprietatis per regulam supradictam, et non debet destrui, verbi gracia: Pedro, muy mas amado el coraçon que las manos, corre, componitur sic: Petrus amantisimus cor quam manus currit. Si unus illorum significat partem et alius non, est considerandum 9 dupliciter, quia aut talem participium per quod fit talis comparacio potest regere accusativum vel non. Si potest regere, destruetur per idem participium et cum adverbiis valde magis, et unus illorum significans partem regitur ex vi proprietatis per figuram et alius ex vi participii. Per illam regulam: "omne gerundium et omne supinum et cetera", verbi gracia: Pedro, muy mas enseñado el cuerpo que la sciencia, corre, fit sic: Petrus valde magis doctus corpus quam scienciam currit. Et /fol. 11r/ racio est quia istud participium doctus potest regere accusativum in pasivam sicut suum verbum. Si participium per quod fit talis comparacio non potest regere accusativum casum, tunc destruetur per verbum eiusdem temporis cuius est participium quod deficit cum adverbiis supradictis, verbi gracia: la garça, muy mas amada el alma que el agua, fuira al fancon, fit sic: ardea que valde magis amavit animam quam aquam fuget ancipitem. Et racio est quia istud participium amatus amata -tum non potest regere accusativum casum in pasiva, et istud participium habet se per modum agentis et pasiva habet se per modum pacientis, ideo deficit et supletur per verbum eiusdem temporis cuius <est> participium, nisi talem participium decendat a verbo habente propriam naturam, ut illa verba, scilicet postulo, peto, et cetera dicat alius (...).

12. Concordancia del singular y plural en construcciones latinas del todo y la parte.

13. Sustitución del participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y traducción correspondiente en castellano.

/fol. 11v/ (...) Nota quod quando participium deficit, si venerit per modum ablativi absoluti, non est suplendum per quis vel qui, sed est suplendum per ista adverbia, scilicet cum vel dum vel postquam, resolvendo substantivum in nominativo, et participium in verbo eiusdem temporis cuius est participium deficiens, verbi gracia: el rey venido, fuira<n> los ladrones, fit sic: postquam rex venit, fugient latrones, et quod ego dico de isto participium intelligas de alis participiis presentis vel preteriti temporis.

14. Algunos casos especiales de construcciones absolutas en latín y su correspondencia en castellano.

Nota quod quando participium venit per modum ablativi absoluti, {quando} verbum quod sequitur non atribuitur primo substantivo venienti cum nominativo primo, verbi gracia: Juan venido, enojar me ha Maria, fit sic: postquam Iohanes venit, Marie tedebit me. Et quod hoc dico enojar non atribuitur Iohani, imo Marie, ideo nota quod si{c} ibi esset talem participium poneretur in ablativo et non haberet verbum unde{m} regeretur. sed quia non est ibi, ideo supletur per postquam resolvendo substantivum in nominativo et per participium in verbo, et non supletur per /fol. 12r/ quis vel qui. Et racio est quia est ibi supositum Iohanis vel quia [...] reddat substantivum illi verbo soluto, venit per modum ablativi absoluti quando verbum quod sequitur atribuitur primo substantivo, verbi gracia: el rey venido fara justicia, fit sic: rex qui venit faciet iusticiam. Et racio est quia primum substantivum reddit supositum huic verbo faciet et participium, scilicet venido, deficit, et [oportet] quod supleatur per verbum eiusdem temporis et per quis vel qui (...).

15. Traducción al latín de construcciones en castellano con el adjetivo digno.

Nota quod quando romancium venerit post istud nomen dignus digna dignum, vel post istud verbum dignor -ris -tus sum, quia aut venit ibi nomen aut verbum. Si nomen, ponitur in ablativo, secundum natura<m>, verbigracia: nueuas dignas se cuentan enla plaça, fit sic: rumores digni narrantur in platea. Si venerit verbum, ponitur in infinitivo pasive vocis vel in tercio gerundio vel in ultimo supino, verbi gracia: nueuas dignas de ser contadas oy, fit sic: rumores dignos audiri vel audiendum vel auditum audiui. Et ideo plus de hoc, sed tantum ille [...] audiri vel audiendum vel auditu tenentur loco nominis.

16. Más casos especiales de construcciones absolutas en latín con su correspondencia en castellano.

/fol. 12v/ Nota quod ablativus quatuor modis ponitur absolute. Uno modo, quando due dicciones vel plures veniunt in unam oracionem, ita quod una illarum sit nomen vel pronomen, et reliqua participia, et non habeant unde regatur et cetera, verbi gracia: Maria cantante, Juan bayla, fit sic: Maria canente, Iohanes tripudiat. Alio modo, quando est participium verbi inpersonalis, verbi gracia: leydo de Doctrinal, vayamos a mendar, fit sic: lecto de Doctrinali, eamus mendatum, unde debes notare quod participium verbi inpersonalis conoscitur per hoc quando, aut venit cum certo suposito, aut non. Si cum certo suposito iudicatur esse participium verbi inpersonalis, ut dictum est in primo latino. Si venit cum certo suposito propenditur fere participium verbi inpersonalis, ut dictum est in secundo latino. Alio modo, quando est nomen verbale et non veniat ibi verbum a quo regatur, verbi gracia: Pedro amador de paz, tañe a bisperas, fit sic: Petro amatore pacis, pulsatur ad vesperos, unde nota quod in tali absolucione semper intelligitur participium: exemplum, ut ama<to>re, id est "exsistente amatore". Alio modo, quando venit nomen substantivum, verbi{a} gracia: Pedro corre las falldas con la cinta, Petrus currit fimbris in zona. Si /fol. 13r/ queratur quare adiectivum non ponitur absolute quodadmodum substantivum, hec est racio: quemadmodum habet se per modum inherentis alicui, quia non potest stare per se simpliciter, nisi in neutro genere, et aliter vero modis semper in istis intelligitur substantivum, et substantivum habet se per modum per se stantis, ideo hec est causa.
Nota unam regulam optimam qua ponit comendator super Doctrinalem 10 : quandocumque post participium veniens per modum ablativi absoluti et sequitur relacio, consideratur dupliciter, quia aut antecedens et relacio veniunt per idem verbum aut per diversum. Si per idem verbum talis ablativus resolvitur in nominativo absolute et [hoc] ut sequens relacio habeat locum unde regatur, quia si poneretur participium absolute, tunc quando poneretur antecedens et relacio ab uno verbo regeretur, quod est falsum, verbi gracia: Pedro leyente, el qual lee de Doctrinal, danse de dos vinos enel [...]. Si vero illa relacio veniat per diversum verbum, tunc ablativus ponitur absolute et relacio conformatur cum verbo subsequenti, verbi gracia: Pedro amante, el qual canta, leyese en las escuelas, fit sic: Petro amante qui canit, legitur in scolis.

17. Más reglas de sustitución del participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo y su correspondiente traducción al castellano.

/fol. 13v/ Secundum quod {ut} dicit Priscianus in undecim<o> 11 capitulo {quod}, quando deficit nobis participium in aliqua locucione suplendum est cum isto nomine quis vel qui [...] et cum verbo eiusdem temporis cuius est participium quod deficit, unde debeas notare quod participium deficiens aut est presentis temporis aut preteriti perfecti. Si presentis temporis in pasiva, ut cum dicimus: Pedro, amante de sus co<n>pañeros, studia, fit sic: Petrus, qui amatur a sui sociis, studet, quomodo est suplendum per verbum eius temporis. Et cum isto nomine quis vel qui a parte ante in racione supositi, ideo sic fit latinum. Et dicendum est quod romancium participii 12 presentis temporis deficiens isto modo, deficit in activa, ideo in pasiva. Et nota quod si post talem participium venerit sensus genitivi semper est de voce pasiva, [sed] si veniat vox accusativi semper debet formari in activa. Si non deficit, tunc non debet supleri. Si autem participium deficiens sit preteriti, debes considerare si deficit <in> verbo inpersonali vel non. Si in verbo inpersonali, dupliciter, quia aut datur sub voce sensus ablativi absoluti aut sub /fol. 14r/ voce illius casus. Si sub voce sensus ablativi absoluti, tunc debet supleri cum aliquo istorum, scilicet dum et cum et donec vel cum adverbiis similibus, ut cum dicimus: el rey venido, fuiran los onbres, fit sic: postquam rex venit, fugient homines. Si datur sub sensum alterius casus debet supleri per quis vel qui et per verbum eiusdem temporis, et hoc dupliciter, quia aut deficit in activa aut in pasiva, tunc quis vel qui si in activa debet poni a parte ante in racione supositi, ut cum dicimus: Pedro, amado a Juan, corre, fit sic: Petrus, qui amavit Iohanes, currit. Si autem deficiat in pasiva debet formari in activa vel in verbo personali si fuerit ibi, ut cum dicimus: Pedro, servido 13 de Fernando, corre, fit sic: Petrus, cui servivit Fernandus, currit, vel cui servitum fuit a Fernando, currit. Si autem participium quod deficit est futuri temporis vel datur in pasiva vel in activa. Si in pasiva debet supleri per verbum eiusdem temporis et cum quis vel qui, ut cum dicimus: Pedro, seruidero de Juan, corre, fit sic: Petrus, cui serviet Iohanes, currit. Si datur in activa debet supleri cum quis /fol. 14v/ vel qui sicut habuisti superius, ut cum dicimus: Pedro, amelecinado dela muger, estudia, fit sic: Petrus, cui medens fuit mulier, studet. Per alias regulas poteris suplere omnia participia deficiencia in omnibus aliis verbis.

18. Construcción en latín de formas pronominales que implican negación: nemo y nullus.

19. Formación y régimen de los compuestos de venio en latín.

20. Grados del adverbio en latín.

21. Morfología del verbo en latín: formación de los tiempos.

22. Figuras del lenguaje en latín: la conceptio.

23. Régimen del comparativo y superlativo en latín y su correspondencia en castellano.

/fol. 15v/ (...) Nota quod quociescumque post superlativum et comparativum venit unus accusativus dumtaxat aut ille accusativus significat partem aliquam illius totius precedentis venientis cum superlativo vel comparativo, aut non. Si autem significet partem aliquam, tunc non est destruendus superlativus nec comparativus. De utroque largiatur exemplum: de superlativo fit sic: Pedro, muy mas enseñado el alma, enoja a Maria, fit sic: Petri doctisimi animam, pertesa fui Mariam. De comparativo: Juan, mas amadas las manos de sus /fol. 16r/ conpañeros, corre, componitur sic: Iohanes, dilector manus suis socis currit. Intelligas bene quod ambo illi accusativi reguntur sinodoche. Si autem ille accusativus significet partem aliquam illius totius, tunc taliter est destruendus, scilicet et comparativus, et tunc anima uertendum est quia aut participium vel nomen per quod fit talis colacio potest regere illum accusativum aut non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus debet destrui per suum positivum cum istis adverbiis valde et magis. De utroque datur exemplum: de superlativo sic: Pedro, muy mas amante la ciencia, studia, componitur sic: Petrus, valde magis amans scienciam, studet. De comparativo: Pedro, mas amante el derecho, disputa, fit sic: Petrus, magis amans ius, disputat. Si vero participium per quod fit talis comparacio non postest regere illum accusativum, tunc, scilicet et cetera, debet destrui per verba eiusdem temporis cuius est participium cum adverbiis supradictis, suplendo quis vel qui infinite substantie, quod reddat supositum verbo resoluto. De utroque datur exemplum: de superlativo sic: Pedro, muy mas amado la ciencia delos /fol. 16v/ conpañeros, scriue, componitur sic: Petrus, qui valde magis amavit scienciam suorum sociorum, scribit. De comparativo sic: el vicario, mas amado la ciencia de logica, tronpieça, fit sic: vicarius, qui magis amavit scienciam logicam, agitat. Et intelligas quod ponuntur ibi adverbia ad dandum. Intelligit quod tales latinitates fuerunt prolate per superlativum et comparativum. Si vero post, superlativum <vel> comparativum veniat duo accusativi aut ambo significant partes, aut unum tantum. Si ambo desinent partem illius totius, tunc, scilicet superlativus nec comparativus non debet destrui, sed ambo illi accusativi reguntur per illam regulam ex vi proprietatis. De utroque datur exemplum, verbi gracia de superlativo sic: el omne, muy mas ve{n}iente las manos que los pies, desterrara los omnes sin razon, componitur sic: homine videntisimo manus quam pedes, exulant homines in merito. Intelligas quod unus regitur ex vi proprietatis et alius ex vi copule. De comparativo sic: la reyna, mas amante los ojos que los cabellos, ruega a Dios, fit sic: regina, dileccior oculos quam capillos, deprecatur Deum. Si autem illorum duorum accusativorum unus desinet partem et alius non /fol. 17r/, tunc consideratum est quia, aut tale participium per <quod> fit talis comparacio potest regere illum accusativum, quia non designat partem, aut non. Si potest, tunc talis superlativus vel comparativus debet destrui per ipsummet participium cum supradictis adverbiis, et unus regitur per figuram et alius per illam regulam: "omne gerundium et cetera". De utroque datur exemplum, verbi gracia de superlativo sic: Pedro, muy mas enseñado el coraçon que la ciencia, sale de maytines, componitur sic: Petrus, valde magis doctus cor quam scienciam, exit de matutinis. racio est quia istud participium doctus non nequit regere accusativum in pasiva sicut suum verbum. De comparativo sic: el vicario, mas amante el cuerpo que el derecho, enoja a nos, fit sic: vicarii, magis amantis corpus quam ius, tedet nos. Si vero participium per quod fit talis comparacio non potest regere illum accusativum, quia non designat partem illius totius, tunc talis superlativus et comparativus destruentur per verbum eiusdem temporis cuius est participium cum adverbiis antedictis. De utroque datur exemplum, verbi gracia de superlativo: la garça, muy mas amada la alma que el {l}agua, fuira al flacon, componitur sic: [ardea], que valde magis amavit animam quam {a} aquam, vapulavit ancipitem. Et racio est quia istud participium amatus -a -tum non potest /fol. 17v/ regere accusativum casum in pasiva et participium preteriti temporis pasive vocis, quando venit cum voce de a habet se per modum agentis, ideo nos formamus in activa sic: Rodrigo, mas amado las piernas que la bondad, destierra, componitur sic: Roderico, qui magis amavit cruram quam bonitatem, exulat aliquis. Si autem aliorum accusativorum nullus designat partem aliquam, si intelligitur, debet destrui superlativus et comparativus, et tunc est considerandum dupliciter, quia aut participium per quod fit talis comparacio potes regere accusativum aut non. Si potest, debemus recurrere ad ipsum cum antedictis adverbiis, verbi gracia de utroque datur exemplum: de superlativo sic: Pedro, muy mas amante la logica que el derecho, amenaza nos, componitur sic: Petrus, valde magis amans logicam quam ius, minatur nos. De comparativo: el doctor, mas enseñado la filosofia que la astrolosia, desea leer, componitur sic: doctor, magis doctus philosofiam quam astrologiam, optat legere. Si autem illud participium per quod fit talis comparacio non possit regere accusativum casum, tunc recurrendum /fol 18r/ est ad verbum eiusdem temporis cum quis vel qui cum dictis adverbiis, verbi gracia de ambobus: de superlativo sic: la garça, muy mas amada los fijos que el agua, matara la liebre, componitur sic: ardea que valde magis dilexit filios quam aquam trucidat leporem; de comparativo fit sic: el pobre mas amado el pan que la carne leuantase, componitur sic: pauper, qui magis dilexit panem quam carnes, surgit aliquo. Et de hoc sufficiat.

24. Formación de comparativos en latín con adverbios nimis y valde.

25. Construcción en latín del comparativo irregular y su correspondiente traducción en castellano.

/fol. 18v/ Nota quod quociescumque comparativus gradus casum proprium regere non potest, tunc comparativus debet supleri per positivum et magis. Exemplum: este <es> mas amante la ciencia de todos los omnes, dicam: iste est magis amans scienciam omnibus hominibus. Racio est quia post vocem comparativi ponitur vox accusativi, et unus comparativus potest regere accusativum proprie et sine figura et cetera.

26. Formación y construcción en latín del adverbio en grado comparativo.

27. Más reglas para la construcción en latín del comparativo irregular y su correspondiente traducción en castellano.

/fol. 19r/ Nota quod superlativus gradus regit genitivum casum proprie nature uel, scilicet, si fuerit nominis colectivi <et> aliter non. Et sic nota quociescumque superlativus gradus proprium casum non potest regere, debes eum suplere per positivum <et> valde et magis, si positivus regat illum casum, vel per comparativum et valde. Si positivus non regat illum casum de sua natura, debes ire ad comparativum cum valde, eo quod de sua natura regat ablativum, verbi gracia, quod non regat positivum: Pedro muy mas ruuio de sus co<n>pañeros corre, Petrus, valde rubior suis sociis, currit. Non imus ad positivum cum valde, eo quod valde est absolutum et non possit regere genitivum, sicut magis. Si volueris ire ad positivum cum valde et magis, tunc debes ponere ablativum quod regatur valde magis ex vi adverbii comparativi, et hoc est quod dicit Priscianus in secundo minoris 14 . Et nota quod si exposueris per positivum, tunc positivum tenetur loco participii et non loco nominis.

28. Otras cuestiones sobre el régimen en latín del comparativo y superlativo, y posible traducción al castellano de casos particulares.

Nota quod ad hoc quod superlativus regat genitivum casum sicut [...] /fol. 19v/ [...] quatuor requiruntur: primo, quod res excedens et excessa sint eiusdem generis; secundo, quod sint eiusdem speciei; tercio, quod sint eiusdem patrie; quarto, quod sint eiusdem professionis. Aliter, deficit, quia non potest comparari ad res cuiuslibet generis. Similiter, quando post ipsum superlativum sequitur talis casus, qui non potest construi cum superlativo. Sic est accusativus, qui regitur ex vi transicionis. Alio modo, quando non habetur, et sic deficit proprie. Alio modo, deficit quando in romancio venit diccio exceptiva vel exclusiua, et racio est quia ista excipiunt partem ad totum, et hoc non fit per superlativum. Vnde nota quod ita sit quod res excedens et excessa non sint eiusdem patrie nec professionis, et sic de omnibus aliis. Tunc, superlativus supletur per positivum et magis et valde, et loco genitivi ponas ablativum, vel per comparativum et valde et pone ablativum, que regatur [a] comparativo. Exemplum: el omne es muy mas fuerte de los arboles. Non conveniunt res excedens et excesa, quia non sunt eiusdem generis proprie, quia "homo" est animal. Quia in elemento primo est substancia vel corpus, unde conveniunt, ideo supletur superlativus et dicam: homo est /fol. 20r/ fortis valde magis arboribus, vel aliter comparativum: homo est valde forcior arboribus (...).

29. Tipos de superlativo.

30. Adverbios en grado superlativo.

31. Otras consideraciones sobre el régimen del comparativo.

32. Sustitución del comparativo, cuando no se puede formar en latín, y su posible traducción al castellano.

/fol. 21v/ (...) Debes notare quot modis deficit comparativus et cetera. Dicendum est quod quatuor modis. Vno modo quod deficit, sic dicatur: tu eres mas enojado de Juan que de Gonçalo, componitur sic: tu es{t} ille qui teduit magis Iohanis quam Gundisalvus. Et racio est quia deficiente causa et cetera. Alio modo, deficit quando venit /fol. 22r/ cum romancio accusativi et reducitur ad positivum cum isto adverbio magis, si ille positivus poterit regere illum accusativum vel per figuram sinodoche, verbi gracia: Pedro, mas amante a Dios, corre, Petrus, magis amans Deum, currit, et hoc intelligas si ille accusativus non significet partem, sicut {a}habuisti superius et cetera (...).

33. Sustitución del superlativo que no existe en latín y su posible traducción al castellano.

/fol. 22v/ (...) Deficit superlativus in istis diccionibus: ante, senes, iuvenis et adolescens, quia iste dicciones faciunt comparacionem sine superlativo, ut ante anterior, senex senior, iuvenis iu{ue}nior et adolescens adolescencior. Et non est ibi superlativus, unde versus 15 : "iuvenis et adolescens et cetera quatuor isti sola quidem solis utuntur comparativis", et ideo in istis supletur superlativus sicut in aliis, verbi gracia: /fol. 23r/ el muy mas viejo delos scolares va ala plaça, componitur sic: valde senior scolaribus vadit ad plateam.
(...) Ad hunc nota quod adverbia comparandi regunt eundem 16 casum quam suum comparativum et semper sunt neutra et in neutram terminacionem quod feruntur, verbi gracia: yo corro mejor que tu, dicam: ego curro melius quam tu. Et nota quod adverbia superlativorum semper sunt femenini generis [...] et formatur a genitivo a femenina terminacione, verbi gracia: yo corro muy mas fuerte delos otros, dico: curro fortissime aliorum. et hoc intelligitur in quantum sunt adverbia superlativi et comparativi, quia in alio modo non regunt casum.
Eciam nota quod comparativus et superlativus, in quantum sunt, bene regunt dativum casum, /fol. 23v/ verbi gracia: Gonçalo mas aboreciente los señores corre, componitur sic: Gundisalvus aborrecior dominis currit, et superlativus cum dicimus: Gonçalo muy mas aborreciente los señores corre, fit sic: Gundisalvus aborrecensius dominis currit. Et ille dativus regitur ex vi comodi vel incomodi (...).

34. Funciones de los casos y reglas de concordancia 17

Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuia es la cosa genitivo caso es. A quien damos o a quien dezimos dativo caso es. Lo que damos o lo <que> dezimos acusativo caso es. Por vocativo llamamos. Por ablativo nos de partimos.
Substantivum et adiectivum, in quibus debent convenire? Debent convenire in quatuor. In quibus? In numero et in genere et in casu et in regimine. Quomodo in numero? Quod sint eiusdem numeri. Quomodo in genere? Quod sint eiusdem generis. Quomodo in casu? Quod sint eiusdem casus. Quomodo in regimine? Quod regatur ab eadem parte{m}.
Nominativus et verbum, in quibus debent convenire? In tribus. In quibus? In numero et in persona et in debita rectitudine. Quomodo in numero? Quod sint eiusdem numeri. Quomodo in persona? Quod sint eiusdem persone. Quomodo in debita rectitudine? Quod nominativus precedatur et verbum subsequatur.
Relativum et antecedens, <in> quibus debent convenire? <In tribus>. In quibus? In numero et in genere et in persona. Quomodo in numero? Quod sint eiusdem numeri. Quomodo in genere? Quod sint eiusdem generis. Quomodo in persona? Quod sint eiusdem persone.

35. Traducción de opus est.

/fol. 24r/ (...) Nota 18 quod est ibi hoc opus (...), unde nota <quod> aut venit cum sum es fui aut sine sum es fui. Si cum sum es fui, construitur cum dativo et cum ablativo: menester es a Pedro dineros, dicam: opus est Petro dinariis. Et sine sum es fui, construitur cum genitivo: quiero pan para el menester de Pedro, dicam: volo panem ad opus Petri, unde versus: "ternis vel sestis opus est genitivis, ut opus est mihi panem ad opus Petri vel panis [Stephanus]".

36. Diferencia entre el significado de la voz activa y de la voz pasiva.

37. Construcciones con verbo impersonal pasivo.

/fol. 24v/ (...) Nota quod verba inpersonalia pasive vocis habet istam naturam: persona agens ponitur in ablativo mediante proposicione a vel ab et persona paciens ponitur in eodem casu quam regit verbum a quo descendit, verbi gracia: la eclesia es seruida de los clerigos, dicam: eclesia servitur a clericis; el magestro es obedecido delos dicipulos, dicam: magistro obeditur a discipulis. Et dicit Petrus Helias 19 quod hoc est verum nisi sit accusativum, quia dicit Petrus Helias in secundo minoris quod verba inpersonalia pasive vocis non posunt regere accusativum {in secundo minoris} (...).

38. Construcción de infinitivo concertado 20 .

39. Régimen de los verbos que significan "precio."

40. Usos de la preposición in.

41. Construcción del numeral duo milia.

42. Construcciones de verbos con dativo.

43. Construcción de alter.

44. Construcción de infinitivo no concertado.

45. Construcción con pronombres interrogativos.

46. Significado y forma del diminutivo.

47. Tipos de verbos.

48. Construcción con conjunciones adversativas.

49. Uso nominal de ciertos adverbios (mane, sero, etc.)

50. Sustantivación del participio.

51. Más reglas de sustitución del participio cuya forma falta en latín por el giro qui + verbo.

52. Verbos de fenómenos atmosféricos sin sujeto.

53. Sustantivación del adjetivo.

54. Construcción de verbos neutros con acusativo.

55. Infinitivos usados como sustantivos.

56. Cuestiones sobre el régimen del relativo y el antecedente.

57. Régimen del verbo lugeo.

58. Elipsis del sujeto.

59. Régimen del nominativo: concordancia, figuras, nominativo absoluto y uso del adverbio ecce.

60. Régimen del genitivo: construcciones del todo y la parte, del continente y el contenido, y figuras 21 .

61. Régimen de algunos sustantivos: prelativos, de "contrariedad", de "proximidad", verbales, etc.

62. Régimen de algunos adverbios.

63. Régimen del comparativo y el superlativo.

4. Referencias

Calvo Fernández, Vicente & Esparza Torres, Miguel Ángel. 1993. "Una interpretación de la Gramática Castellana de Nebrija a la luz de la tradición gramatical escolar." En: Cuadernos de Filología Clásica. Estudios latinos 5, 149-180. Madrid: Editorial Complutense.

Calvo Fernández, Vicente. 1992. "Una gramática latina medieval con notas en romance castellano." En: Cuadernos de Filología Clásica. Estudios latinos 2, 249-261. Madrid: Editorial Complutense. Madrid: Editorial Complutense.

Calvo Fernández, Vicente. 1993. "Un ejemplo de empleo del romance en la didáctica del latín medieval: la traducción de participios en la Gramática de Prisciano y castellano." En: Revista de Filología Románica 10, 267-283. Madrid: Editorial Complutense.

Calvo Fernández, Vicente. 1998. ""Latinum cum romancium concordare": En torno a la Grammatica Proverbiandi." En: Cuadernos de Filología Clásica. Estudios latinos 15, 489-507. Madrid: Editorial Complutense.

Castro, Américo. 1981 [1936]. Glosarios latino-españoles de la Edad Media. Madrid: C.S.I.C. (=Biblioteca de Filología Hispánica 3.)

Colón, Germà & Amadeu J. Soberanas. 1985. Panorama de la lexicografia catalana. De les glosses medievals a Pompeu Fabra. Barcelona: Biblioteca Universitaria.

Colón, Germán. 1982. "Fer lo proverbi." En: Miscelánea de Estudios Hispánicos. Homenaje de los hispanistas de Suiza a Ramón Sugranyes de Franch, Montserrat, 33-9.

Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernández (eds.). 1996. Introduciones latinas contrapuesto el romance al latín (c.1488). Antonio de Nebrija. Introducción, edición y notas. Münster: Nodus Publikationen. Klaus D. Dutz - Wissenschaftlicher Verlag.

Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernández. 1994. "La Grammatica Proverbiandi y la Nova ratio Nebrissensis." En: Historiographia Linguistica 21, 39-64. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Esparza Torres, Miguel Ángel. 1995. Las ideas lingüísticas de Antonio de Nebrija. Münster: Nodus Publikationen.

Esparza Torres, Miguel Ángel. 1996. "Die Grammatica proverbiandi in der spanischen grammatischen Tradition des goldenen Zeitalter." En: Klaus-D. Dutz & Hans-Josef Niederehe, eds., Theorie und Rekonstruktion, 75-85. Münster: Nodus Publikationen.

Fernández Pousa, Ramón. 1947. Los manuscritos gramaticales latinos de la Biblioteca Nacional. Madrid: Biblioteca Nacional.

Gómez Moreno, Ángel. 1989. "La Gramática Castellana de Palacio: un nuncio de Nebrija." En: Revista de Literatura Medieval 1, 41-51.

González Rolán, Tomás & Pilar Saquero Suárez-Somonte. 1992. "La enseñanza gramatical en Valencia a comienzos del siglo XV: Importancia de la Grammatica proverbiandi en la renovación pedagógica del latín". Excerpta Philologica. Antonio Holgado Redondo. Sacra Revista de Filología Griega y Latina, I, 299-331. Universidad de Cádiz.

Gutiérrez de Cerezo, Andrés. 1458. Grammatica brevis. Burgos: s.i.

Hispanus, Petrus. 1987. Summa "Absoluta Cuiuslibet." Het Iudicium Constructionis. H. Kneepkens, ed. Nijmegen: Ingenium.

Keil, Heinrich. 1855-1880. Grammatici Latini ex recensione, Leipzig: Teubner.

Madariaga, Pedro. 1582. Modi loquendi Latino et Hispano Sermone. Valencia: Viuda de Pedro de Huete.

Nebrija, Antonio de. 1482-3. Introductiones Latinae. Salamanca: s.i.

Nebrija, Elio Antonio de. 1992 [1492]. Gramática Castellana. Estudio y notas de Miguel Ángel Esparza Torres y Ramón Sarmiento. Madrid: Fundación Antonio de Nebrija & S.G.E.L.

Niederehe, Hans-Josef. 1994. Bibliografía cronológica de la lingüística, la gramática y la lexicografía del español (BICRES) desde los comienzos hasta el año 1600. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Pastrana, Juan de. c.1495. Compendium grammatice, Toulousse: Henricus Mayer.

Reichling, Dietrich, ed. 1893. Das Doctrinale des Alexandre de Villa-Dei: kritisch-exegetische Ausgabe mit Einleitung, Verzeichnis der Handschriften und Drucke nebst Registern. Berlín: A. Hofmann. (= Monumenta Germaniae Pedagogica; 12.)

Ridruejo, Emilio. 1977. "Notas romances en gramáticas latino-españolas". Revista de Filología Española 59.51-80.

Ridruejo, Emilio. 1997. "Lengua real y artefactos lingüísticos: sobre el romance de Daniel Sisó." En: Ricardo Escavy Zamora & Eulalia Sánchez & J.M. Hernández Terres & Mª. I. López Martínez, eds., Homenaje al Prof. Antonio Roldán Pérez, 511-522. Murcia: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Murcia.

Sánchez, Juan. 1586. Principios de la Gramática Latina. Sevilla: Andrea Pescioni & Juan León

Sisó, Daniel. 1490. Perutile grammaticale compendium. Zaragoza.

Tolson, James E. 1978. The Summa of Petrus Elias on Priscianus Minor. Copenhague: Cahiers de l´Institute de Moyen Âge Grec et Latin.


Notas

0 Artículo publicado en Romanistik in Geschichte und Gegenwart. Helmut Buske Verlag, Hamburg.

1 Puesto que a la gramática proverbiandi se ha prestado atención en publicaciones recientes, no nos extendemos en su descripción, sino más bien en facilitar una orientación bibliográfica para quien se halle interesado en las particularidades de estos textos. En lo que respecta a su valor como glosarios puede consultarse, al margen de los mencionados trabajos de Castro, Fernández Pousa y Gómez Moreno, los de Colón & Soberanas (1985) y Ridruejo (1977). Una relación bastante completa de las gramáticas de este tipo hasta ahora conocidas se encuentra en Calvo & Esparza (1993). Allí mismo puede encontrarse una amplia y detallada explicación de este género de gramáticas en relación con los orígenes de la gramaticografía castellana. Más accesible quizá, aunque en versión resumida, puede verse Esparza & Calvo (1994). Contamos, además, con otros estudios detallados sobre la metodología empleada en este tipo de gramáticas y su aplicación en las escuelas como los de Colón (1982), González Rolán & Saquero (1992) o Calvo (1992, 1993, 1998). Sobre la influencia de la gramática proverbiandi en los humanistas latinos españoles, particularmente en la versión bilingüe de las Introductiones latinae o en la Gramática castellana de Antonio de Nebrija, puede verse Esparza (1995) Esparza & Calvo (1996) y Ridruejo (1997). Finalmente, sobre la influencia de los presupuestos metodológicos de estas gramáticas a lo largo del Siglo de Oro, se trata en Esparza (1996).
2 No se encuentra así en Prisciano, pero el anónimo autor se refiere a Prisc. Inst. XI, 25.
3 En el ms., quod.
4 En el ms., leer.
5 Petr. Sum. p. 135
6 No se encuentra en el Graecismus de Ebrehardus. Cf. Prisc. Inst. XI, 29: "multa tamen ex huiuscemodi verbis, scilicet deponentibus, inueniuntur apud antiquissimos participia praeteriti temporis tam actiuam quam passiuam significationem habentia."
7 No se encuentra en Prisc. Inst. Cf. Doctr. 1531 y ss.
8 En el ms., minoris. Cf. Prisc. Inst. XVIII, 43.
9 En el ms., considerando.
10 No hemos encontrado el comentador del Doctr. al que se refiere el autor. No aparece la referencia en Prisc.
11 Prisc. Inst. XI, 25.
12 En el ms., participium.
13 En el ms., ferido.
14 Cf. Pris. Inst. XVIII, 32.
15 El verso se repite en muchas gramáticas de la época (cf. Graec. XXXV, 72.)
16 En el ms., eadem.
17 Como ya explicamos en la Introducción, el texto que incluimos en este epígrafe está intercalado. Fue escrito por otra mano y su contenido no concuerda con lo anterior ni con lo posterior.
18 Sigue con letra de la mano anterior al texto intercalado, pero no hay continuidad en el contenido con relación a lo tratado al comienzo del fol. 23v.
19 Cf. Petr. Hisp. p. 76
20 Desde aquí (fol. 24v) hasta el final del texto (fol. 48v) no hay más frases en romance, por eso, nos limitamos a enumerar los temas que se tratan en cada epígrafe. Además, desde el fol. 30v, hay numerosos ejemplos tomados de las principales gramáticas medievales y citas frecuentes de gramáticos como Pedro Helías, Roberto, Donato, Prisciano y el Doctrinale. En algunos folios se alude a la autoridad de cierto maestro: "dicit magister" (p. ej., en fol. 37v).
21 Entre este epígrafe y el siguiente (fol. 41r a fol. 42v) hay un fragmento intercalado de otra gramática, escrito por una mano distinta, en el que se tratan cuestiones sobre el régimen del sustantivo y el verbo.


Siguiente    I  Índice


ISSN: 1139-8736